mörser,
mörsel
(letzteres dissimiliert; vereinzelt), der
;–/-Ø
.1.
›Mörser, rundes, dickwandiges Gefäß zum Zerstoßen, Zerkleinern, Zermalmen haushalts-, berufsüblicher Materialien mittels einer keule
, eines stempfels
3, stössels
3‹; teils ütr. gebraucht.Bedeutungsverwandte
(bzw. sachbereichszugehörig): becken
(das
) 1, 1
groppe
, 1
hafen
1, kanne
, kessel
1, mörselstein
, pfefferstein
, stempfel
3, tiegel
1, 1
topf
1; vgl. stosser
3, trebeler
.Syntagmen:
einen m. giessen
; in dem m. etw. beren
(z. B. eine wurz
; ütr.) / machen
(z. B. ein pflaster) / pulfern /stossen
(z. B. alaun, kraut, js. kopf
) / reiben, etw. in einen m. tun
(z. B. senf
) / incorporieren
; der m. des herzen, der vernunft
(gen. explicativus); der m. mit der keule, mit dem stössel
; der eiserne / güldene / kupferne / gesäuberte m
.Wortbildungen:
mörserklüffel
mörserstemp(f)el
mörserstössel
mörserstösser
Belegblock:
Ziesemer, Gr. Ämterb.
303, 28
(preuß.
, 1404
): 18 kessil, 12 gropen, 3 morser, ein tegil.
Luther, WA
8, 188, 19
Marg. (1521
): Wie ym morser eyn ding zu stossen wirt, alßo zustossen mich die anfechtung ubir deinem wort.
Ebd.
13, 488, 10
(1525
): Er ist so klug, das man ym den kopff im morser nicht treffen mocht.
Ebd.
31, 1, 6, 28
(1529
): Wie im Moͤrser ein ding zustossen wirdt, also zustossen mich die anfechtunge uber deinem wort.
Peil, Rollenhagen. Froschm.
163, 3682
(Magdeb.
1608
): Der Narr lest von der Thorheit nicht. | Wenn man sie gleich abwaschen ließ / | Vnd seinen Kopff im Moͤrser stieß.
Follan, Ortolf. Arzneib.
95, 20
(rib.
, 1398
): Nym blyes / achte lod, wyroch vnde masticum [...], ribet in eynen morsere.
Fischer, Brun v. Schoneb.
7525
(md.
, Hs. um 1400
): der edele ture boum nardus | wirt gepulweret in dem morsere, | also wart gotes lip vil sere | um eine sule gequetzet.
Schmitt, Ordo rerum
167, 32
(omd.
, 1466
): Triterium [...] mörser stemphel [...] moͤsserstözzer [...] mörsarstössel.
Mylius
G 1r
(Görlitz
1577
): Mortarium Moͤrser. Pistillum Moͤrserstempel.
Mönch v. Heilsbronn. Fronl.
24a, 24
(nobd.
, E. 14. Jh.
): Jch han [...] dise mirren stucke ze sammen gelesen in dem morser meines hertzzen.
Pyritz, Minneburg
3849
(nobd.
, Hs. um 1400
): In vernunft morser ez dann stozz, | Doch daz niemant hoͤr den dozz.
Asmussen, Buch d. 7 Grade
396
(nobd.
, Hs. A. 15. Jh.
): Dise wurze zesamenkert | und in dem morser gepert | dez rewigen / herzen.
Bremer, Voc. opt.
10069
(schwäb.
, 15. Jh.
): Mortarium morser [...] pfefferstein [...] moͤrselstain [...] est vas lapideum uel eneum concavum ad conterendum in ipso species aromaticas [...].
Ebd.
29061
: Pilus [...] moͤrselkolb [...] morserstoͤssel [...] moͤrselklúffel [...] Pilus [...] est contus ad conterendum id est res in pulueres redigendum.
Löffler, Columella/Österreicher
2, 343, 22
(schwäb.
, 1491
): Darnach nim den [senft] heruß und thuͦ den [...] in ain wol gesúbrotten morser, zerknist den mit dem stoͤssel.
Eis, Gottfr. Pelzb.
175, 26
(öoobd.
, 1. H. 16. Jh.
): so nimb weiss allaun vnd puluer dy gar clain in ainem moͤrser.
Ziesemer, Marienb. Ämterb.
139, 5
; Lemmer, Amman/Sachs. Ständeb.
68, 8
; Wutke, Schles. Bergb., Cod. Sil.
21, 173, 15
; Keil, Peter v. Ulm
74
; 88
; Broszinski, Minner. Chir. Parva
73r, 9
; 76r, 8
; Bastian u. a., Regensb. UB
175, 4
; Uhlirz, Qu. Wien
2, 3, 5082, 21
; Deinhardt, Ross Artzney
386
; Eis, a. a. O.
170, 24
; Zingerle, Inventare
29b, 19
; Bremer, a. a. O.
29061
; Brack
c 2v
.‒
Vgl. ferner s. v. 1
angster
1, beinschabe
.2.
›Wurfgeschütz‹.Bedeutungsverwandte:
vgl. boler
bombart
petarde
Wortbildungen:
mörserbüchse
Belegblock:
Toeppen, Ständetage Preußen
4, 97, 15
(preuß.
, 1453
): zcu der buchszen sprach her, sy wellen eynen morser giszen.
Luther, WA
51, 649, 125
(1535
): Samle dich glockspeise / der teuffel wil ein morsel giesen
(hierher?).
Lemmer, Amman/Sachs. Ständeb.
54, 4
(Frankf./M.
1568
): Der Glockengiesser. Jch kan mancherley Glocken gießn / | [...] / | Auch moͤrser / damit man wuͤrfft Feuwr | Zu den Feinden / gar vngeheuwr.
Thiele, Chron. Stolle
319, 20
(thür.
, 3. Dr. 15. Jh.
): so werfen sy mit dem morstere grosse steyne in die stad.
Gille u. a., M. Beheim
328, 447
(nobd.
, 2. H. 15. Jh.
): vil gross gut vand man mit | galt, silber, samit, seiden. | dÿ puchsen, morser, pleiden | und aller zeuk plaib da.
Chron. Nürnb.
5, 545, 6
(nobd.
, E. 15.
/A. 16. Jh.
): des kaisers hofgesind rait mit herauß und man schuß einen grossen mörser.
Rechn. Kronstadt
3, 476, 24
(vorarlb.
/tir.
, 1549
): Merscher pixen 2.
Vorarlb. Wb.
2, 451
.